به گزارش بیرونیت به نقل از روابط‌عمومی سازمان زمین‌‍شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، به گزارش روابط‌عمومی سازمان زمین‌‍شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، در این نشست دکتر اسماعیل فرزانگان مدیر شبکه ملی شتابنگاری مرکز تحقیقات راه ،مسکن و شهرسازی با موضوع شبکه شتابنگاری زلزله ایران ۱۹ سال پس از زلزله بم، نگاهی به عملکردها، دستاوردها و وضعیت فعلی، دکتر منوچهر قرشی عصو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین با موضوع درس‌هایی از زمین‌لرزه‌های گذشته ایران، دکتر محمدرضا قاسمی عضو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین با موضوع ارزیابی نرخ لغزش بخش خاوری گسله مشا از راه محاسبه گشتاور لرزه‌ای و برداشت از آن برای خطر لرزه‌‏ای تهران بزرگ، دکتر مرتضی طالبیان عضو هیات علمی پژهشکده علوم‌زمین با موضوع الویت‌ و محدودیت‌ مطالعات خطر زمین‌لرزه در مناطق شهری، دکتر حمید نظری مدیر کرسی مخاطرات زمین‌شناختی ساحلی یونسکو با موضوع کرسی یونسکو و چهارچوب صلاحیت و دکتر مهدی زارع استاد پژوهشکده زلزله شناسی با موضوع دوره بازگشت زمین‌لرزه‌های بزرگ به ارائه مطالب مرتبط با زلزله بم پرداختند.
گسل پنهانی که مسبب رخداد فاجعه زلزله بم شد

بر همین اساس، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین گفت: زلزله بم با بزرگای ۶.۶ جزو زمینلرزه‌های متوسط شهری بوده و یک زلزله بزرگی نبوده و گسل مسبب این فاجعه لرزه‌ای، گسل پنهان در منطقه زاگرس بوده است. دکتر منوچهر قرشی با اشاره به زلزله‌های ویرانگر ۱۹۰۹ سیلاخور، ۱۹۲۱ زلزله کپه‌داغ، ۱۹۳۰ زلزله سلماس و زلزله ۱۰ شهریور ۱۳۴۲ بوئین‌زهرا گفت: زلزله طبس، گسلش ۸۰ کیلومتری و کشته شدن ۱۲ هزار نفر را در پی داشت و همچنین زلزله ۱۹۶۸ دشت بیاض به عنوان یکی از رخدادهای لرزه‌ای مهم کشور است که طی ۸۰ کیلومتر گسلش راستا لغز راستگرد و جابه‌جایی ۴.۵ متر رخ داد و ۱۰ هزار نفر جان خود را از دست دادند.
وجود گسل پنهان در مرکز تهران که تاکنون شناخته نشده بود/پوشانده شدن عوارض شهری با توسعه شهرها
محقق دیگر پژوهشکده علوم زمین با بیان این‌که در شهر تهران ۶ زمینلرزه تاریخی رخ داده که مسبب ۳ مورد از این زلزله‌ها به گسل‌های شناخته شده نسبت داده شده؛ گفت: ولی هنوز سر منشا ۳ زلزله دیگر تهران مشخص نیست و با مطالعاتی که انجام دادیم، مشخص شد که در مرکز شهر تهران گسل پنهانی وجود دارد که می‌توانسته در گذشته عامل زمینلرزه‌ها باشد و می‌تواند در آینده عامل زلزله‌های دیگر باشد.
به گفته دکتر مرتضی طالبیان درباره زلزله بم موارد زیادی مطرح شده، ولی همچنان باید درس‌هایی از آن بگیریم که نگرفته‌ایم.
وی ادامه داد: نگاهی به نقشه لرزه‌خیزی ایران نشان می‌دهد که در همان جاهایی که زمینلرزه رخ می‌دهد، شهرها گسترده شده‌اند و این امر نشان می‌دهد که ریسک خطر زلزله در همه مناطق کشور بالا است؛ از این رو باید به‌ویژه به مناطق شهرهای بزرگ توجه بیشتری صورت گیرد؛ چرا که در شهرهای بزرگ انرژی زلزله نیز آزاد شده است.
طالبیان اضافه کرد: زلزله‌ها می‌توانند ریسک‌های متفاوتی را ایجاد کنند، به عنوان مثال زمینلرزه طبس و سرپل ذهاب با بزرگای یکسان بودند، ولی ریسک و تلفاتی که در این رخداد لرزه‌ای ایجاد شد، متفاوت بوده است. همچنین در زلزله بم بزرگای چندان بزرگ نبوده است، ولی تلفاتی که ایجاد کرده بسیار بیشتر از تلفات زلزله‌های بزرگتر بوده است.
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین سازمان زمین‌شناسی با طرح این سؤال که چگونه می‌توان ریسک زلزله را کاهش داد، تاکید کرد: در حوزه زمینلرزه ۳ ضلع "کاهش خطر"، "کاهش در معرض خطر قرار گرفتن" و "کاهش آسیب پذیری" مطرح است. برای کاهش خطر زلزله، پیش بینی زلزله مطرح شده که عملا بی فایده است و هیچ کشوری نتوانسته زلزله را پیش بینی کند و ما هم نخواهیم توانست، از این رو سرمایه گذاری برای کاهش خطر از طریق پیش‌بینی زلزله، یک گمراهی است و حتی اگر موفق شویم تنها می‌توانیم جان انسان ها را نجات دهیم و نمی‌توانیم جلوی خسارات اقتصادی را بگیریم.
عضو هیات علمی پژوهشکده زمین‌شناسی با تاکید بر ضرورت توجه به ساختمان‌سازی در زمینه کاهش خطر زلزله، گفت: در این زمینه لازم است ساختمان مناسب در جای مناسب ساخته شود. نمونه آن دو زلزله "ونچوان" چین و با بزرگای ۷.۹ و زلزله بم با بزرگای ۶.۶ است که تصاویری که ما تهیه کردیم، نشان می‌دهد تخریب ساختمان در این دو منطقه شبیه هم هستند و در هر دوی این منطقه به دلیل ضعف طبقه پایین موجب تخریب سازه شده است. در این زمینه آیین‌نامه‌ها تدوین شده و ویرایش پنجم آنها به‌زودی ارائه می‌شود، ولی در اجرا ضعف‌هایی وجود دارد که اگر این ضعف‌ها کنترل شود تا حد زیادی آسیب‌ها را کاهش خواهد داد.
طالبیان با تاکید بر احداث سازه‌های مناسب در مکان‌های مناسب برای کاهش خطر زلزله، توضیح داد: در این زمینه نیاز داریم تا گسل‌ها شناسایی شوند و بر اساس آن تعیین شود که چه محل‌هایی برای احداث سازه‌ها مناسب است، در این راستا اولین گام تعیین سرچشمه‌های لرزه‌زا و گسل‌ها است و در ادامه آن می‌توانیم نقشه گسل‌ها را به نقشه خطر تبدیل کنیم که این برنامه تا حدی در این پژوهشکده انجام شده است.
وی خاطر نشان کرد: تهیه این نقشه در مقیاس ملی است و برای تهیه این نقشه در مقیاس‌های شهری نیاز است تا کارهای بیشتری اجرایی شود.
عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین، گسل‌های موجود در کشور را شامل گسل‌های سطحی و پنهان ذکر کرد و یادآور شد: تعداد زیادی از زلزله‌های رخ داده در زاگرس به دلیل گسل‌های پنهان است که هیچ کدام گسلش سطحی نداشته‌اند و با یک نگاه سطحی به تاریخچه زلزله‌های چند دهه اخیر می‌توان گفت نیمی از زلزله‌های ایران روی گسل‌های پنهان رخ می‌دهد؛ از این رو نقش این نوع گسل‌ها مهم است و لازم است این نوع گسل‌ها شناسایی شوند.
وی با اشاره به گسل‌های پنهان در زاگرس، علت آن وجود لایه های نمک است که موجب پنهان شدن گسل‌ها می‌شوند و اضافه کرد: گسل‌هایی در ژرفا وجود دارند که ممکن است آثاری بر روی زمین نداشته باشند که به آنها گسل‌های " پی سنگی" گفته می‌شود؛ در این زمینه مطالعات زیادی انجام شده، ولی کماکان گسل‌های پی سنگی‌ای هستند که ما آنها را نمی‌شناسیم، نمونه آن زمینلرزه سر پل ذهاب است که به دلیل فعال‌شدن یکی از گسل‌های پی سنگی است و بزرگترین زلزله دستگاهی زاگرس را شکل داده است.
زلزله تهران
طالبیان به زمینلرزه‌های شهرهای بزرگ اشاره و اظهار کرد: شهر تهران به عنوان پایتخت و بزرگترین کلان شهر ۶ زمینلرزه تاریخی داشته که گسل مسبب ۳ مورد از این زلزله‌ها به گسل های شناخته شده نسبت داده شده است، ولی هنوز سر منشأ ۳ زلزله دیگر تهران مشخص نیست و این مبدا مطالعاتی در تهران برای ما شد و در نهایت منجر به این شد که دریابیم در مرکز شهر تهران گسل پنهانی وجود دارد که می‌توانسته در گذشته عامل زمینلرزه‌ها باشد و می‌تواند در آینده عامل زلزله‌های دیگر باشد.
وی گفت: علاوه بر این گسل‌های پنهان، گسل‌هایی در سطح زمین داریم که در سال‌های اخیر بر روی آنها ساخت و ساز شده است و در سال‌های اخیر با تلاش‌هایی که صورت گرفت، نقشه‌های حریم گسل‌ها تدوین و بر اساس آن قانونی مصوب شد که بر اساس آن ساخت و ساز در حریم آنها ممنوع شد، چرا که ساخت و ساز در حریم گسل‌ها موجب آسیب رسیدن به سازه می‌شود.
به گفته این محقق زمین‌شناسی، حریم گسل‌ها متفاوت است و از ۵ تا ۵۰ کیلومتر متفاوت است؛ از این رو فرمول ثابت ندارد و نیاز است بر روی هر یک از گسل‌ها مطالعاتی انجام شود.
طالبیان افزود: رعایت حریم گسل‌ها تقریبا در تهران اجرایی شده است و کم و بیش رعایت می‌شود و امیدواریم در آینده با شدت بیشتری این قانون پیگیری شود، ولی در سایر شهرها، علیرغم تلاش‌هایی که شده و وظایفی که بر عهده سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گذاشته شده، اعتبارات چندانی در این زمینه اختصاص نیافته است.
وی گفت: شهر تهران در ۳۰ تا ۴۰ سال اخیر به شدت توسعه یافته و از ساختمان‌های پراکنده به برج‌های متراکم تبدیل شده و به گونه‌ای است که عوارض شهری محو و نابود می‌شوند و زمینی که می‌توانستیم به راحتی عوارض زمین‌شناسی آن را به راحتی مطالعه کنیم، در کمتر از ۱۰ سال کاملا پوشیده شده؛ از این رو یکی از اولویت‌ها این است که به محدوده شهرها توجه شود، چون به زودی از دسترس خارج می‌شوند. مناطق کویری همیشه آماده مطالعه هستند، ولی مناطق شهری بسیار حیاتی هستند و هر سال که در مطالعات شهری تاخیر شود، هزاران ساختمان ساخته می‌شود.
به گفته این محقق، در تهران سالانه ۱۰ تا ۲۰ هزار پروانه ساختمانی صادر می‌شود و ۱۰ تا ۲۰ هزار ساختمان در خطر بیشتر قرار خواهند گرفت، اگر بر روی گسل‌ها مطالعه نشود.
گسل‌هایی که مطالعه نشده‌اند
این عضو هیات علمی پژوهشکده علوم‌زمین با بیان اینکه در پیرامون شهر تهران گسل‌های زیادی هستند که مطالعه نشده‌اند، گفت: ما هنوز اطلاعات دقیقی از گسل‌های اصلی اطراف تهران در اختیار نداریم و اولویت ما در خصوص پیرامون شهرهای بزرگ، مطالعات لرزه‌شناسی و گسل‌ها و مطالعه شهرهاست، قبل از آنکه با ساختمان‌سازی پوشانده شوند.
رییس شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی:
ثبت ۱۹۹ ثانیه‌ای زلزله بم از طریق دستگاه شتابنگاری
اسماعیل فرزانگان در نشست تخصصی نوزدهمین سالگرد زلزله بم، این زلزله را نقطه عطفی در اقدامات مرتبط با زلزله دانست و افزود: تجربیات گذشته نشان می دهد که زمینلرزه های بزرگ تاثیر زیادی در جامعه، افکار عمومی و مسوولان دارد ولی متاسفانه بازخورد آن در طیف های مختلف، متفاوت بوده است.
وی ماموریت های شبکه شتابنگاری اشاره کرد و یادآور شد: در اندازه گیری زلزله ها دو سیستم لرزه نگاری و شتابنگاری وجود دارد. افکار عمومی بیشتر با سیستم های لرزه نگاری آشنا هستند و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه زلزله متولی شبکه های لرزه نگاری باند پهن و باند کوتاه هستند.
فرزانگان خاطر نشان کرد: افکار عمومی کمتر با شبکه های شتابنگاری آشنا هستند و داده های شتاب ناشی از رویدادهای زلزله را به ثبت می رساند و آن چیزی که در حوزه مهندسی اهمیت دارد، داده های شتابنگاری است. داده های زلزله هر چند که مهم هستند ولی مهندسان بیشتر بر موضوع شتاب زلزله تمرکز دارند. شتاب نیرویی که به ساختمان وارد می شود از این رو تاکید می شود سازه ها باید سبک ساخته شوند تا در برابر زلزله مقاوم باشد چرا که هر چه شتاب وارد شده به ساختمان ببشتر باشد، نیرویی که به سازی نیز وارد می شود، بالاتر است.
رییس شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با بیان اینکه موضوع شتابنگاری بعد از زلزله قیر-کارزین اجرا و توسعه یافت، خاطر نشان کرد: تقریبا با فاصله ۴۰ ساله در دنیا، شبکه شتابنگاری در ایران راه اندازی شد. اولین شتابنگاری دنیا در دهه ۳۰ میلادی در امریکا ساخته شده و اولین رکورد آن در زلزله کالیفرنیا سال ۱۹۰۳ به ثبت رسید و ایران ۴۰ سال بعد در اوایل دهه ۷۰ میلادی با تلاش های محققان وارد این حوزه شدیم.
وی ادامه داد: در آن زمان با تلاش محققان چندین دستگاه شتابنگار وارد و در چند نقطه کشور نصب شد که اولین سیستم نیز در آرامگاه بوعلی سینا نصب شد در حالی که همدان یک شهر لرزه خیر به شمار نمی رود. تا زمان انقلاب حدود ۲۷۰ دستگاه شتابنگاری در سراسری کشور عمدتا در شهرهای لرزه خیز نصب شد.
به گفته وی مهمترین رکورد این د ستگاه ها در قبل از انقلاب، زلزله طبس بوده است و این رکورد همچنان به عنوان یکی از شاخص های ثبت شده در دنیا به لحاظ پیشینه شتاب، مدت دوام و محتوای فرکانس، مطرح است. این رکورد در ۳ کیلومتری گسلش سطحی به ثبت رسیده است.
فرزانگان ادامه داد: با وقوع انقلاب و تحریم ها و جنگ علیه ایران، تعداد دستگاه های شتابنگاری کاهش یافته و تعدادی از دستگاه های شتابنگاری موجود نیز در ایستگاه های مرزی به دلیل جنگ از بین رفت.
وی یادآور شد: این روند تا زلزله رودبار ادامه یافت. در این زلزله، دستگاه شتابنگاری به دلیل این رخداد لرزه ای از بین رفت و نزدیکترین رکورد ما از این زلزله از ایستگاه "آب بر" بوده است. بعد از این زلزله بود که توانستیم با اخذ وام از بانک جهانی، حدود ۱۲۳۸ دستگاه شتابنگاری را از امریکا خریداری کنیم.
به گفته وی کمپانی های تولید کننده دستگاه های محدود به کشورهای امریکا، کانادا، سوئیس، انگلستان، ژاپن و ایتالیا می شود و از سوی دیگر بازار این دستگاه ها نیز محدود است و از لحاظ اقتصادی به صرفه نیست که هر کشوری خودش اقدام به ساخت این نوع سیستم ها کنند.
فرزانگان، از تعداد ۱۲۳۸ دستگاه شتابنگار خریداری شده تا سال ۱۳۷۲، تعداد ۱۰۰ دستگاه نصب شد و اولین رکورد این دستگاه مربوط به زلزله سفیدابه می شود. به طور کلی می توان گفت توسعه علوم مهندسی زلزله بدون وجود این دستگاه ها مسیر نخواهد شد و در حال حاضر ۲ هزار دانشجو در رشته های مختلف در مقاطع ارشدی و دکتری از داده های این شبکه برای پایان نامه های خود استفاده کردند.
داده گیری از زلزله بم
رییس شبکه شتابنگاری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، با اشاره به داده های شتاب نگاری در زلزله بم گفت: ما دستگاه شتابنگاری در فرمانداری بم قبل از انقلاب نصب شده بود که تا قبل از زلزله بم تنها ۳ رکورد به ثبت رسانده بود و عمدتا مربوط به زلزله های دور بوده است و هیچ رکوردی از سال ۵۴ تا زلزله بم از نزدیکی مناطق لرزه خیز بم ثبت نکرده بود.
وی اضافه کرد: ارتباط دستگاه شتابنگاری بم با اپراتور از طریق دایل آپ و خط تلفن بود و در زمان زلزله بم ۴۷ ایستگاه فعال شتابنگاری در استان کرمان داشتیم.
فرزانگان، خاطر نشان کرد: ما امیدی نداشتیم که در زمان وقوع زلزله بم، این دستگاه، رکوردی را با ثبت رسانده باشد ولی با استخراج اطلاعات آن متوجه شدیم که این سیستم ۵۳ دقیقه قبل از زلزله ۶.۶، یک پیش زلزله را به ثبت رسانده بود که همین امر موجب شده بود برخی از مردم از خانه ها خارج شوند. تنها رکورد مستندی که از یکی از پیش لرزه ها، همین پیش لرزه ۵۳ دقیقه قبل از زلزله اصلی است که توسط دستگاه شتابنگاری مستقر در فرمانداری بم به ثبت رسیده است.
وی با بیان اینکه فاصله کانونی زلزله تا ایستگاه شتابنگاری ۱۲ کیلومتر است ، ادامه داد:حدود ۱۹۹ ثانیه طول رکوردی است که دستگاه ما از زمینلرزه بم به ثبت رسانده است به این معنی که زمانی که زلزله رخ داده و دستگاه شروع به کار کرده و تا زمانی که دستگاه به حالت غیر فعال برسد، ۱۹۹ ثانیه فعالیت داشته و در این مدت شهر بم در حال لرزه بوده است.
به گفته وی رکورد اصلی زلزله بم خود دارای تعدادی پسلرزه بوده که بلافاصله بعد از زمینلرزه اصلی روی داده است که باعث شده طول نگاشت ثبت شده در ایستگاه بم به بیش از ۳ دقیقه برسد.

فرزانگان، خاطر نشان کرد: پس از زلزله بم اقدام به خرید ۱۵۰ سنسور و دستگاه CMG۵TD در سال ۸۵ شد ضمن آنکه داده های مربوط به زلزله زرند در ۴ اسفند سال ۸۳ با ۳۱ شتابنگاشت، زمینلرزه های اهر ورزقان در ۲۱ مرداد سال ۹۱ با ۱۳۱ شتابنگاشت و زلزله سر پل ذهاب در ۲۱ به ثبت رساندیم. به طور کلی در بازه زمانی پس از زمینلرزه بم تا زمینلرزه سر پل ذهاب تعداد ۷۵۲۹ رکورد توسط شبکه شتابنگاری ثبت شده است.
زلزله سر پل ذهاب
فرزانگان با اشاره به زلزله سر پل ذهاب گفت: رکوردهای این رویداد از طریق دستگاه های شتابنگاری خریداری شده به ثبت رسید.
وی اضافه کرد: در خصوص این زلزله گزارش های متعددی منتشر و ادعا شد که رومرکز این زلزله در سلیمانیه عراق بوده است و بعد اعلام شده رومرکز این زلزله نزدیک ازگله بوده و این شهر خراب شده است و همچنان این زلزله به نام زلزله ازگله معرفی می شود.
فرزانگان خاطر نشان کرد: این در حالی است که با اندکی تاخیر که با دستگاه های شتابنگاری ارتباط برقرار کردیم، مشاهده شد شتاب این زلزله در سر پل ذهاب بسیار بالا است و اگر رومرکز این رخداد لرزه ای در ارگله و عراق باشد نباید شتاب زلزله در سرپل ذهاب به این میزان بالا باشد از این رو ما اعلام کردیم که بیشترین خرابی در سرپل ذهاب است و عملا هم همین بوده است.
خرید دستگاه های جدید شتابنگاری
رییس شبکه شتابنگاری گفت: در سال های اخیر ما با دستگاه های قدیمی شتابنگاری مشکلاتی داشتیم و با مذاکراتی که صورت گرفت در سال ۱۳۹۷ اقدام به خرید دستگاه شتابنگاری شد و طی آن قرار داد خرید ۸۸۰ دستگاه منعقد شد که تاکنون ۷۳۰ دستگاه شتابنگاری به کشور وارد شده و از این تعداد تاکنون ۶۰۰ دستگاه در کشور نصب شده است.
به گفته وی تعدادی از این دستگاه ها در ایستگاه های قدیمی جایگزین شده و تعدادی از آنها در مناطق لرزه خیری فاقد دستگاه شتابنگاری نصب شده است.
شایان ذکر است؛ این نشست ۲۶ دسامبر ۲۰۲۲ مصادف با ۵ دی ماه ۱۴۰۱ از ساعت ۹ صبح به وقت تهران بصورت حضوری و غیرحضوری برگزار می‌شود و علاقه‌مندان با ورود به لینک skype.com/EPdMPdPv۵mUU قادر به حضور در این نشست خواهند بود.
گفتنی است؛ زمین‌لرزه بم با بزرگی ۶٫۶ ریشتر در ساعت ۵:۲۶ بامداد روز جمعه ۵ دی ۱۳۸۲ به مدت ۱۲ ثانیه شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند. این زمینلرزه با حدود ۵۰ هزار کشته سومین زمین‌لرزه پرتلفات تاریخ ایران را رقم زد.
بر اساس گزارشات موجود؛ قبل از وقوع زمین‌لرزه ۶٫۶ ریشتری سه پیش‌لرزه خفیف روی داد که دو لرزش حوالی ساعت ۲۲:۰۰ و ۲۲:۳۰ شب قبل و سومی ۴۵ دقیقه قبل از زلزله اصلی احساس شد. فاجعه این زمین‌لرزه در سده گذشته ایران بی‌مانند بود از این واقعه به عنوان مرگبارترین زلزله تاریخ ایران یاد می‌شود.
دلایل تلفات بالا در زمین‌لرزه بم، قدرت زمین‌لرزه (۶/۶ در مقیاس ریشتر)، عمق کم زمین‌لرزه (۷/۵ کیلومتر)، نزدیکی کانون زمین‌لرزه به شهر (فاصله کانونی زلزله تا شهر حدود ۴ کیلومتر)، طولانی بودن مدت زمین‌لرزه (۱۲ تا ۱۳ ثانیه)، ساعت وقوع زمین‌لرزه (۵:۲۶ بامداد)، روز وقوع زمین لرزه (جمعه)، شتاب بالای زمین لرزه (شتاب قائم معادل شتاب گرانش زمین که بر اثر شتاب زیاد زلزله افراد به سمت بالا پرتاب می‌شدند و به سقف منازل برخورد می‌کردند) و افزون بر علت‌های ذکر شده، اکثر ساختمان‌های شهر بم از استحکام کافی برخوردار نبودند و این خود سبب شد که بسیاری از کارشناسان دلیل افزایش تلفات این زمین‌لرزه را عامل انسانی بدانند.
گزارش خبری مریم رضایی خبرگزاری ایسنا